Görsel: “Patates Yiyenler” Tablosu, Van Gogh ,1885
Köftenin arkadaşı, soğanın can yoldaşı, kumpirin temel taşı..Patates..Patatesimiz..
Sebze midir, meyve midir, kök bitki midir, nedir diye kimliği hakkında bir türlü mutabakata varamadığımız patates, şu günlerde, tipsiz bir yumru olmaktan çıkıp, arzu nesnesine dönüşmüş durumda. Zira, her ne kadar konvertibl olmasa da bugün cari kurdan bir kilo patates nerden baksanız, bir İngiliz Sterlini ediyor.
İşin şakasını bir tarafa bırakırsak patates, ekonomi biliminde de yeri olan bir nev’i sembol bir sebze (veya kök bitki). Varlığı ile tarih boyunca pek çok ülkenin dolayısıyla da pek çok hane halkının temel besin ve geçim kaynağı olmuş. Yokluğunun sonuçları ise epey acı.
Bu ülkelerden en önemlisi İrlanda.
Patates, İrlanda ile özdeşleşmiş bir bitki ola gelmiş yıllar boyu. Tüm ülkeyi besleyen ve geçindiren en önemli toprak mahsulü haline geldiği 1800’lü yıllarda, on yıl süresince tarihin en büyük kıtlıklarından birine konu olarak binlerce İrlanda köylüsünün açlıktan hayatını kaybetmesine yol açmış.
Kıtlığa sebep olan şey ise, o yıllarda patatese musallat olan bir tür zararlı mantar/virüs imiş., Bu mantar/virüs tüm mahsulü yok ederek, koca bir ülkenin mahvına neden olmuş.
Dönemin Avrupalı hükümdarları, İrlanda’ya yeterince yardım etmedikleri gibi, Osmanlı Sultanı Abdülmecid Efendi’nin yardım amaçlı gönderdiği tahıl dolu beş yardım gemisinin Dublin’e ulaştırılmasına da mâni olmuşlar ve felaketi daha da tırmandırmışlar.
Bugün, hüzünlü bir masalmış gibi anlattığımız bu hadise, o dönem ciddi sonuçları olan kayıplara ve acılara yol açmış. Nüfusun neredeyse yarısını yok etmiş. Kalan yarısının yarısını da daha iyi yaşam şartlarına kavuşmak amacıyla anayurdundan göç etmek zorunda bırakmış.
Bu noktada, İrlanda patates krizinin ekonomi bilimindeki öneminden söz etmek yerinde olur:
Meşhur talep kanunumuza göre, bir malın fiyatı arttığında o maldan talep edilen miktar azalır. Zira söz konusu malın ikamesi vardır ve tüketici fiyatı artan malı terk ederek ikamesine yönelir. Bu koşulun istisnası olan mallar da vardır. Bu malların fiyat- talep hareketi, kuralın aksi yönünde işler. Yani fiyatı arttıkça mala olan talep azalmaz bilakis artar. Çünkü malın ikamesi yoktur. Burada mevcut kurala aykırı bir durum ortaya çıkar. Buna “Giffen Paradoksu” denir.
Bilin bakalım bu paradoksa neden olan isyankâr kök bitki nedir?
Doğru tahmin ettiniz. Patates !
Patates, bir “Giffen Malı”dır. Adını, o yılarda İrlanda köylülerinin patates fiyatlarının iniş- çıkışı karşısındaki tepkilerini gözlemleyen İskoç ekonomist Robert Giffen’den almıştır. “Düşük mal” olarak konumlanır, hane halkının bütçesinde büyük bir yer kaplar ve yukarıda da belirttiğim gibi ikamesi yoktur.
Gelelim günümüze…
Ne oldu da patates birdenbire havaya girdi?
İzmir Ödemiş Ziraat Odası Başkanının açıklamasına göre; geçen yıldaki patates fiyatlarının yarattığı memnuniyetsizlik, çiftçiyi bu sene başka ürün ekmeye yönlendirdi. Hava şartlarından dolayı erken ekilen patateste görülen bir hastalık türü de rekolteyi iyice düşürdü ve bu durum da fiyatlara olumsuz olarak yansıdı.
Peki havasını nasıl söndürürüz?
Bunu da önemli bir diğer iktisadi teorem olan “Örümcek Ağı” (Cobweb) ile açıklayabiliriz. Bilindiği üzere tarım ürünlerinin çıktısı(hasadı), sanayi ürünlerininki gibi pat diye olmaz. Mevsimlere göre değişiklik gösterir ve zaman gerektirir. Bu sebeple tarım ürünlerinin fiyatlarındaki dalgalanmaları kontrol altında tutabilmek için mal arzını hemen artıramayız. Ürünün niteliğine göre arz artışı için en az 1 yıla ihtiyacımız vardır. Bu sene patates fiyatları yükseldiği için ya çiftçiler bu sene patates ekerek seneye arzı artırıp fiyatı düşürecektir ya da ithalat yoluna gidilerek fiyatın üzerinde kontrol sağlanacaktır. Söz konusu bu fiyat dalgalanmalarının matematiksel ifadesi grafik üzerinde bir örümcek ağını andırdığı için, ismi “Örümcek Ağı Teoremi” olmuştur.
Özetleyecek olursak, kızartmasını yersiniz gönlünüz şenlenir, haşlamasını yersiniz mideniz dinlenir. İki çiğ dilimi uykusuz gözlerdeki şişliği alırken, kâğıda yapacağı renkli bir patates baskı, çocuğunuza okuldaki resim dersinden sınıf geçirtir.
Bir küçük haneyi besleyip yaşatırken, bir koca ülkeyi de yok edebilir.
Öyle faydalı, öyle işlevsel, öyle hayatidir patates.
Yani öyle tipine bakıp da “patates işte” deyip geçmeyin.
Bir sonraki yazıda buluşmak dileğiyle
Sevgiler
22 Haziran 2018